Ο «ΚΑΝΟΥΝΑΜΕΣ» (ΚΑΝUΝ-ΝΑΜΕ) της Ρόδου και της Κω στα τέλη 16ου αι.

Αναρτήθηκε από ΕΓΨ την Τετάρτη, 2 Μαρτίου, 2011

του Ζαχαρία Ν.τσιπαρνλή

Μέ τον όρο κανουναμέ εννοούμε συνήθως τον νομοθετικό οθωμανικό κώδικα πού ρυθμίζει τα φοροτεχνικά ζητήματα μιας επαρχίας, επί τουρκοκρατίας. Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις ως προς την ευρύτητα ή τη στενότητα του όρου αυτού ή των σχετικών θεσμών πού εκφράζουν οι παραπλήσιες λέξεις kanun (διάταγμα – πού θυμίζει το ελληνικό κανών) και kanun-hukum.

Σκοπός του μικρού αυτού άρθρου είναι να κάμει, γνωστό στους φιλίστο¬ρες, γενικά, και στους ειδικούς μελετητές το κείμενο του κανουναμέ του καζά (δικαστικής περιφέρειας) της Ρόδου και της Κω. Ή διαπίστωση ότι και για καθένα νησί του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, αλλά και για τη συνολική ι¬στορία της Δωδεκανήσου αγνοήθηκε ως σήμερα ένα τέτοιο κείμενο, με υπο¬χρεώνει να το καταστήσω προσιτό στη μελλοντική έρευνα.

Ποια ή σημασία του; Θα ήταν μάταιο να επαναλάβω εδώ τις εκτιμήσεις επιφανών τουρκολόγων, όπως π.χ. του .Josef Kabrda, για την τεράστια σπουδαιότητα των νομοθετικών κωδίκων της οθωμανικής αυτοκρα¬τορίας. αποτελούν τις πιο έγκυρες και βασικές πηγές για την κατανόηση του φορολογικού συστήματος πού εφάρμοζαν οι Οθωμανοί Τούρκοι στη μεγάλη άλ-λοτε αυτοκρατορία τους: Ποια ήταν τα φορολογήσιμα είδη, ποιο το ύψος της εισφοράς για καθένα από αυτά. ποιοι οι τελωνειακοί δασμοί, ποια ή υποχρεω¬τική προσφορά υπηρεσίας, ποιος ο τρόπος συλλογής του φόρου, ποιες οι απαλ¬λαγές από τον φόρο και άλλα ερωτήματα βρίσκουν την απάντηση τους στα κεί¬μενα των κανουναμέδων. Είναι φανερό ότι με τη γνώση των κειμένων αυτών μπορούμε κάπως νά αναπαραστήσουμε πτυχές της αγροτικής οικονομίας, της διακινήσεως των εμπορευμάτων, του τρόπου των αγοραπωλησιών, όψεις εθιμι¬κών κανόνων, και γενικά νά σταθμίσομε την οικονομική δραστηριότητα μιας περιοχής. Επίσης, τα ίδια κείμενα αποδεικνύουν κατά τρόπο αναντίρρητο, με τη σύγκριση και μόνο των ψυχρών αριθμών, την άνιση φορολογική μεταχείριση ανάμεσα στους «άπιστους» «Έλληνες και στους πιστούς Μουσουλμάνους, ά¬σχετα αν και οι δύο ήταν υπήκοοι του ίδιου κράτους.

Οι κανουναμέδες πού αναφέρονται στις σημερινές ελληνικές επαρχίες δεν έχουν εκδοθεί ακόμη σε συνολικό έργο, τόσο με την παλαιά τους γραφή (αρα¬βική και σε μεταγραφή με λατινικούς χαρακτήρες) όσο και σε ελληνική μετά¬φραση, συνοδευόμενη από σχόλια και απαραίτητες συγκρίσεις. Αξιόλογες υ¬πήρξαν μεμονωμένες προσπάθειες. Ή απουσία ενός τέτοιου έρ¬γου αφήνει αδικαιολόγητο κενό στη νεοελληνική Ιστοριογραφία. Μικρή προσφορά στο έργο αυτό ας θεωρηθούν οι σελίδες που ακολουθούν.

Χρονολόγηση
Ο κανουναμές πού μας ενδιαφέρει προσδιορίζεται χρονολογικά μετά το 1548 ή μετά το 1581 και πριν από το 1593.

Δεν θα δώσω το κείμενο σε πιστή, λέξη προς λέξη. μετάφραση. Σκοπός μου είναι ή εύληπτη κατανόηση του, για νά γίνει πιο εύχρηστο από τους ερευ¬νητές. Γι’ αυτό και το χωρίζω σε παραγράφους, τις οποίες και αριθμώ. “Όπου θεώρησα απαραίτητο, σημείωσα σε παρένθεση τον δύσκολο όρο στα τούρκικα, με σύντομη επεξήγηση.

Το περιεχόμενο τον κανουναμέ

1) Οι Μουσουλμάνοι πού φέρνουν κάποιο εμπόρευμα στο λιμάνι ή ψωνί¬ζουν κάτι και φεύγουν πρέπει νά πληρώνουν φόρο δύο άσπρα στα εκατό. την ίδια εισφορά (2%) νά καταβάλλουν και για τα φαγώσιμα.

2) Οι άπιστοι πού δεν προέρχονται από εμπόλεμη (εχθρική) περιοχή Θα πληρώνουν τον τελωνειακό δασμό, δηλ. τρία άσπρα στα εκατό, για τα προϊόντα πού πουλούν ή αγοράζουν. Οι άπιστοι από εμπόλεμη (με τους Τούρκους) περιοχή θα καταβάλλουν τελωνειακό δασμό τέσσερα άσπρα στα εκατό για τα εμπορεύματα τους.

3) «Αν κανείς μεταφέρει εμπορεύματα με πλοίο και ξεφορτώσει ένα μέ¬ρος μόνο από αυτά, θα πληρώσει τελωνειακό δασμό μόνο για ό,τι ξεφόρτωσε. για τα υπόλοιπα δεν υποχρεώνεται σε καμιά εισφορά. Αν πάλι το εμπόρευμα πουληθεί από πλοίο σε πλοίο, χωρίς νά ξεφορτωθεί στην αποβάθρα, τότε νά καταβληθεί ο μίσος τελωνειακός δασμός.

4) Αν έρχεται μούστος σε βαρέλια, για κάθε βαρέλι νά εισπράττονται 49 άσπρα, και 12 άσπρα για το έτοιμο κρασί.

5) Ως φόρος λιμανιού (resm-i liman) ορίζεται ένα φλουρί (χρυσό νόμι¬σμα filori) για κάθε μεγάλο (φορτηγό) πλοίο, ως δύο άσπρα για τα μικρότε¬ρα καράβια, ανάλογα με το μέγεθος τους.

6) Ως τελωνειακός δασμός νά καταβάλλεται ένα άσπρο για κάθε πρόβα¬το πού το φέρνει πλοίο. για κάθε βόδι τέσσερα άσπρα• για κάθε άλογο πέντε άσπρα. για κάθε άνθρωπο ένα άσπρο.

7) Για κάθε δύο πρόβατα, πού μεταφέρονται από το εσωτερικό του νησιού στο Κάστρο (ή στη Χώρα), πρέπει νά εισπράττεται στην πόρτα του φρουρίου (ως διαπύλιο τέλος) ένα άσπρο. για κάθε τέσσερα αρνάκια το τέλος νά είναι επίσης ένα άσπρο.

8} Σε περίπτωση αγοραπωλησίας έξω από το Κάστρο νά καταβάλλεται «φόρος ποδιού» (ayak baci) Ένα άσπρο για τα δύο πρόβατα. τα μισά νά τα πληρώνει, ο αγοραστής και τα άλλα μισά ο πωλητής.

9) Για κάθε τέσσερα πρόβατα πού σφάζονται στο σφαγείο ο φόρος νά είναι ένα άσπρο, για ένα βόδι δύο άσπρα.

10) Για κάθε φόρτωμα αλόγου με τυρί, αλεύρι, οπωρικά, μούστο και άλλα παρόμοια προϊόντα, πού έρχεται στη Χώρα από το εσωτερικό του νησιού, να καταβάλλονται δύο άσπρα ως διαπύλια τέλη, εφόσον ή αξία του είναι 80 άσπρα.

11) Αν πουληθεί ένας σκλάβος στο παζάρι, ο φόρος νά είναι τέσσερα ά¬σπρα από τον αγοραστή και άλλα τέσσερα από τον πωλητή.

12) Αν πουληθεί ένα άλογο, ο φόρος νά είναι δύο άσπρα από τον αγοραστή και άλλα δύο από τον πωλητή.

13) Οι άπιστοι νά πληρώνουν φόρο δύο άσπρα στα δεκαπέντε για τα σιτηρά της συγκομιδής τους πού θά τα μεταφέρουν από την ύπαιθρο στις παρυφές της Χώρας ή και μέσα στο Κάστρο. νά πληρώνουν επίσης ένα στα δεκαπέντε για τα προϊόντα από τα αμπέλια τους, και το ένα δέκατο από τα μποστάνια (ή κήπους) και τους μπαξέδες τους (λαχανόκηπους).

14) Οι Μουσουλμάνοι νά πληρώνουν ως φόρο στρέμματος (resm-i donum) τέσσερα άσπρα για κάθε στρέμμα από τα αμπέλια τους, τα όποια κατέχονται με τίτλο ιδιοκτησίας (tapu), εφόσον τα δημιούργησαν οι ίδιοι, χωρίς νά τα έχουν πάρει από τους άπιστους. Κι’ αν αγόρασαν από άπιστο ένα αμπέλι ακμαίο, τότε νά καταβάλλουν δύο στα δεκαπέντε. Επίσης νά εισπράττεται το ένα δέκατο από τα προϊόντα των μπαξέδων τους, και για κάθε στρέμμα των μποστανιών τους ένα άσπρο. Όσοι έχουν θαλερά αμπέλια χάσια [hass: περιοχή πού ανήκε στον σουλτάνο και την παραχωρούσε αυτός έναντι ετήσιου φόρου] νά διαιρούν στα τρία τα εισοδήματα τους. το ένα τρίτο νά το δίνουν στο Κράτος, ενώ τα υ¬πόλοιπα δύο τρίτα νά τα εκμεταλλεύονται και να τα διαθέτουν όπως θέλουν. Και όσοι έχουν αποδοτικούς μπαξέδες και μποστάνια, χάσια επίσης, νά υποχρεώ¬νονται στην ίδια αναλογία όπως για τα αμπέλια χάσια. Νά δίνουν επίσης το ένα δέκατο από τα κουκούλια τους (για μετάξι). Και ή ανταμοιβή για τον κα¬λό γεωργό: για τα χωράφια και τα αμπέλια του νά μπορεί νά κατακρατεί το σχετικό ποσό των φόρων (νά έχει το δικαίωμα του bad-i hανα).όποιος δηλ. κάνει τη συγκομιδή, αυτός και νά τη χαίρεται.

15) Ό φόρος των αρραβώνων (resm-i arusu), είτε για Μουσουλμάνο είτε για άπιστο πρόκειται, νά είναι 30 άσπρα για τη χήρα γυναίκα, και 60 άσπρα για την παρθένα.

10) Για κάθε κυψέλη νά εισπράττεται φόρος ένα άσπρο.

17) Για κάθε δυο χοίρους νά εισπράττεται ένα άσπρο ώς φόρος καινοτομίας ή αιρέσεως (bid’ al).

18) Για τον ίδιο φόρο νά εισπράττεται ένα άσπρο κατά κεφαλή χοίρου, όταν σφάζεται.

19) Κατά την περίοδο της παραγωγής ο εμίνης {οικονομικός διαχειριστής) νά παίρνει από κάθε γειτονιά μία κότα. Αν δεν του τη δώσουν, νά παίρνει τρία άσπρα για κάθε κότα.

20) Και κατά την περίοδο της συλλογής του έγγειου φόρου (ispence), πά¬λι κάθε γειτονιά νά δίνει στον εμίνη μία κότα ή, σε αρνητική περίπτωση, τρία άσπρα.

21} Οι κυψέλες στα βουνά νά είναι απαλλαγμένες από την είσπραξη φό¬ρου (ανήκουν στο σύστημα του bad-i hανα). Μπορούν οι ιδιοκτήτες τους νά τις εκμεταλλεύονται όπως τους αρέσει.

22) Στα νησιά, στα κατοικημένα μέρη, κοντά στη θάλασσα, είναι νόμος νά διατηρούν σκοπιά (vigla). «Βίγλα» είναι ένα υψηλό μέρος σε κάθε χωριό, κοντά στο γιαλό. Στο μέρος εκείνο δύο χωρικοί (ραγιάδες) κρατούν σκοπιά, ή¬μέρα και νύκτα. Όταν φανεί από τη μεριά της θάλασσας κανένα ύποπτο καρά¬βι, μεταδίδεται το νέο από χωριό σε χωριό, φτάνει με ακρίβεια στο κάστρο (της Χώρας) και εκεί παίρνουν τα αναγκαία μέτρα. Ή φύλαξη νά είναι καλή. διαφορετικά νά επιβάλλεται δίκαιη τιμωρία στον φταίχτη. Και όσα χωριά δεν είναι παραθαλάσσια οφείλουν νά προσφέρουν υπηρεσία στο Κάστρο σε έκτακτη περίσταση ή για την επισκευή του φρουρίου, Ή ετήσια υπηρεσία της βίγλας νά είναι 12 ήμερες (για κάθε άνδρα).

23) Όποιος στο νησί θέλει νά φτιάξει καράβι, δεν επιτρέπεται νά το κά¬μει χωρίς άδεια.

24) Όποιος είναι ψαράς και βγάλει στην αποβάθρα τα ψάρια του και τα πουλά, νά δίνει στον οικονομικό υπάλληλο (amil) τέσσερα άσπρα στα εκατό.

25) Αυτοί πού ασχολούνται με την πώληση του αλατιού νά μην το διαθέτουν παρά μονό προς τέσσερα άσπρα το κιλέ – όχι οποιοδήποτε «κιλέ άλλα το ροδίτικο κιλέ [γύρω στις 18-20 οκάδες λάθος;]-, αφού το μεταφέρουν και το βάλουν στην αποθήκη. Απαγορεύεται νά εργάζεται οποιοσδήποτε άλλος έκτος από τους αλατοεργάτες στην περιοχή κοντά στο λιμάνι της Αυτού Εξοχότητας του σουλτάνου• νά μην επιτρέπεται, νά πλησιάσει κανείς άλλος. Και όσοι χρειάζον¬ται αλάτι, νά έρχονται στο Κάστρο και νά το αγοράζουν από την επαρχιακή (κρατική) αποθήκη, σύμφωνα με την επίσημα καθορισμένη τιμή της ημέρας: δηλ. με ένα άσπρο, 1500 δράμια (=dirhem: 1/400 της οκάς).{4 άσπρα =4χ1500δράμια=6000δράμια/400 δράμια=15 οκάδες. Άρα 1 κιλέ = 15 οκάδες. Όχι 18-20 σημ.δική μας}

26) Τα μεγάλα (φορτηγά) πλοία πού περνούν τα στενά του Μαρμαρίς νά πληρώνουν φόρο: ένα άσπρο για κάθε άνθρωπο, πέντε άσπρα ανά άλογο και ανά μουλάρι, τέσσερα άσπρα ανά γαϊδούρι και ανά βόδι, ένα άσπρο για κάθε πρόβατο και κάθε κατσίκα. Τα τέλη αυτά, όταν εισπραχθούν, νά διαιρούνται στα τρία: το 1/3 νά είναι για λογαριασμό του Κράτους• το άλλο τρίτο νά είναι του καπετάνιου του καραβιού, και το υπόλοιπο των ναυτικών του πλοίου (των γεμιτζήδων). Περισσότερα νά εισπράττονται σύμφωνα με το ιερό διάταγμα και τον νομοθετικό κώδικα (kanun) του λιμανιού της Μυτιλήνης.

Σε μεταγενέστερη καταγραφή στον κανουναμέ του παλαιού κατάστιχου σημειώθηκε ότι ή παραπάνω τριπλή διανομή καταργήθηκε με νόμο: όλα θα πρέπει νά εισπράττονται υπέρ του αυτοκρατορικού ταμείου. Με προνομιακό, εξ άλλου, ορισμό δίνεται το δικαίωμα στους διοικητές των επαρχιών (σαντζακιών, δηλ. στους μουτασαρίφηδες και mir-Ιίνα), στους φεουδάρχες (ζαΐμηδες) και στους άλλους αξιωματούχους, κατόχους και χρήστες τιμαρίων, νά συλλέ¬γουν και νά κρατούν τον φόρο της δεκάτης από τους ανθρώπους πού μένουν μέ¬σα στα τιμάρια ή κατοικούν έξω αλλά εργάζονται μέσα σ” αυτά, κατά τον ιερό μουσουλμανικό νόμο (ser-i serif) και την υψηλή διαταγή. Οι σπαχήδες (ιππείς τιμαριούχοι) πού είναι από άλλα μέρη νά μην ανακατεύονται. Γράφτηκε μέσα στο πρώτο δεκαήμερο του ιερού μήνα Zillicce, το έτος 1001.

Είναι αρκετά τα επί μέρους θέματα πού θίγει ο κανουναμές αυτός και τα οποία απαιτούν τον συνδυασμό μαρτυριών από άλλα παρόμοια κείμενα. Το σπουδαιότερο όμως ζήτημα είναι, νομίζω, εκείνο πού αναφέρεται στο ιστορικό παρελθόν και στον τρόπο επιβιώσεως επί τουρκοκρατίας στην Κω και στη Ρόδο, ή γενικά στα Δωδεκάνησα, των αναφερομένων στο κείμενο θεσμών, όπως π.χ. της βίγλας, της δεκάτης στα γεωργικά προϊόντα, του αλατιού, των τελωνει¬ακών δασμών κ.ά. Πρόκειται για εκτεταμένη έρευνα πού προϋποθέτει την ενδε¬λεχή γνώση τόσο των διακοσίων και περισσότερο ετών της ιπποτοκρατίας στα Δωδεκάνησα όσο και της προγενέστερης περιόδου, της εποχής δηλ. του Βυζαν¬τίου. Μια τέτοια όμως μεγαλεπήβολη προσπάθεια θα ξεπερνούσε τις περιο¬ρισμένες επιδιώξεις ετούτης εδώ της μελέτης.